Kolejna polska, filmowa premiera w tym roku, w której pokładałem nadzieję. Taką czysto filmową nadzieję związaną z tym, że pójdę do kina i nie rozczaruję się, i nie będę czuł zażenowania. I nie rozczarowałem się. I nie czuję zażenowania. Na pewno nie samym filmem. Za to czuję wielkie zażenowanie (i czułem je też przed obejrzeniem „Wołynia”) związane z tym, że na tak ważny, niezwykły i niebanalny film Wojciech Smarzowski musiał prosić ludzi o pieniądze, by móc go skończyć. Ciężko mi to zrozumieć. Bo na filmowe gnioty i badziewia, które obrażają inteligencję widzów, a które powstają w regularnych odstępach czasu, trwoni się ogromne kwoty (szczególnie na ich promocję), a nie ma/nie było na kino wartościowe, które zmusza do refleksji, a przede wszystkim do zainteresowania się konkretnym tematem rzezi wołyńskiej: do zgłębiania go, do poczytania, co napisano o nim do tej pory, wysłuchania relacji świadków i uczestników, i ostatecznie – do przedyskutowania go. Nie było więc pieniędzy na film, który z założenia przyciągnąłby tłumy do kin. I już widać, że przyciąga…

Smarzowski podjął się trudnego, drażliwego i przemilczanego tematu. Bo się nie bał, bo go to ciekawiło i wynikało z potrzeby realizacji kina historycznego. Ale zrobił to z perspektywy filmowca, a nie historyka. Co też często podkreśla w wywiadach. Inspirował się przy tym „Nienawiścią” – zbiorem krótkich opowiadań Stanisława Srokowskiego, pisanych z perspektywy ośmioletniego chłopca, którym wówczas, gdy rozgrywał się dramat ludzi na polskich Kresach, był ich autor. Żeby ta historia była w miarę „strawna”, osunął ją wokół miłości między dwojgiem młodych ludzi – Polką (Zosią) a Ukraińcem (Petrem). Ale to uczucie szybko zostaje stłamszone i ostatecznie zabite przez ludzką nienawiść i uprzedzenia. Nie jest to więc film o uczuciu. Jak niektórzy zakładali i spodziewali się. Szybko się o tym uczuciu zapomina w trakcie seansu. Bo im dalej w fabułę, tym bardziej ona gęstnieje, bardziej staje się emocjonalna i niepokojąca. A kotłujące się emocje wynikają głównie z umiejętnego stopniowania napięcia, które jest wynikiem oczekiwania na nieuniknione. Nieuniknione przychodzi. Ale zanim przyjdzie na wszystko patrzymy (od samego początku, do samego końca) z perspektywy wspomnianej bohaterki, pięknej, młodej i pełnej energii Zosi, granej przekonująco przez Michalinę Łabacz - rozpoczynającą dopiero karierę aktorską, a wyłonioną spośród 200 innych dziewcząt. To na niej reżyser skupia prawie całą uwagę i pokazuje (i o tym jest to film), jak ludzkie bestialstwo potrafi destrukcyjnie wpłynąć na drugiego człowieka. Jak potrafi w nim zabić nie tylko uczucia, ale i chęć do życia. I właśnie ta zmiana, wypisywana stopniowo na twarzy i zachowaniu Zosi, jest tym, co najbardziej boli w filmie i wywołuje – przynajmniej u mnie -  największe emocje. To, jak próbuje ona przetrwać i jednocześnie ocalić swoje dziecko. I jak to wszystko się kończy…

Nie czuję, nie odbieram tego tak, że „Wołyń” powstał po to, aby bezsensownie epatować przemocą, by epatować okrutnością scen. Ale według mnie nie da się/nie można było zrobić filmu o rzezi wołyńskiej bez zobrazowania na ekranie słowa rzeź. Tym bardziej, że Ukraińcy dopuszczali się dosłownego bestialstwa. I Smarzowskiemu udało się to wyważyć. Nie skupia się jednak na detalu. Nie epatuje przemocą poprzez wydłużanie scen, ale pokazuje rozmiar ludzkiego bestialstwa. Dlatego jest kilka ujęć, które to przedstawiają – w trakcie mordowania (te ujęcia są na szczęście krótkie) i już po  nim (te ujęcia są już nieco dłuższe). Wygląda to wszystko jednak realistycznie i ma to wpływ na emocjonalny odbiór filmu.

Co się zaś tyczy ukazania kwestii polsko-ukraińskiej i ukraińsko-polskiej, to od samego początku (od scen ślubu i wesela) wyraźnie wyczuwa się napięcie, które tylko wzrasta, a swój finał ma we wspomnianym wcześniej ludobójstwie. Jak wspomniałem na początku, nie jest to film z perspektywy ani historyka, ani tym bardziej polityka. Bo kwestie, o których film opowiada, są też w końcu kwestiami również politycznymi. Myślę jednak, że reżyser wyważył „Wołyń”, ale nie na zasadzie bycia ostrożnym, politycznie poprawnym, czy czymś w tym rodzaju. On po prostu, jak to on ma w swoim filmowym zwyczaju, nazwał/pokazał sprawy po imieniu. Uczciwie, jak zwykły człowiek, który w pełni zdaje sobie sprawę z tego, co się w tamtych czasach wydarzyło, jak to wyglądało i przede wszystkim, czym było spowodowane.

Są tacy, którzy już twierdzą, że „Wołyń” jest najsłabszym filmem Smarzowskiego. Ocenę filmu, oczywiście, pozostawiam każdemu indywidualnie. Bo każdy pewnie inaczej go odbierze. I nie chodzi tu tylko o stopień emocji. W każdym razie zdecydowanie na pewno jest to film Smarzowskiego inny od tych, które do tej pory zrobił.  Natomiast w trakcie seansu zrozumiałem, co reżyser miał na myśli mówiąc, że jest to jego najtrudniejszy film. Mogę tylko powiedzieć: Szanowny Panie Smarzowski! Było warto!

 

Data wprowadzenia: 2016-10-10